“Wat is de rol van buurtinitiatieven in gebiedsontwikkeling? En hoe maak je van de samenwerking met professionele projectontwikkelaars een succes?” Zo opende moderator Pieter van der Straaten op 9 maart editie #17 van RAP Stadscafé – uitgezonden vanuit PLNT en thuis te volgen via livestream (hier terug te kijken). PLNT maakt deel uit van het Energiepark, het voorbeeld van bewonersparticipatie dat tijdens deze editie centraal staat.
Martin Verwoest, stedenbouwkundig supervisor bij de gemeente Leiden, trapte de avond af met ‘Stadhuis Talks’: “Mijn eerste ervaring met burgerparticipatie bij stadsvernieuwing was in de jaren tachtig in de Haagse Schilderswijk. Ik kwam terug met een blauw oog.” Martin beschreef hoe de regie bij stadsvernieuwing van oudsher bij de gemeente ligt en dat daar misschien ook wel een goede reden voor is: “Participatie is georganiseerde teleurstelling,” citeerde hij met veel ironie een deelnemer tijdens een inspraakavond. Energiepark noemde hij als een voorbeeld waar weleens echt gebouwd kan gaan worden voor de buurt. Hij riep dan ook op om niet alleen tot consensus te komen, maar ook tot sublieme ontwerpkracht zodat Energiepark de kwaliteit krijgt die de locatie toekomt.
Alternatieven voor Leidse Westergasfabriek
Pieter introduceerde tegen de achtergrond van deze hoge verwachtingen, Rutger Engelhard, voorzitter van Nieuw Leids Bolwerk. Dit burgerinitiatief komt voort uit een actiegroep van omwonenden van de Energiecentrale, die ontstond toen eind 2017 het plan gelanceerd werd daar “het kleine broertje van de Amsterdamse Westergasfabriek” te realiseren. “Een hartstikke leuk plan,” benadrukte Rutger, “maar op de verkeerde plek. Omwonenden van de Amsterdamse Westergasfabriek worden horende gek! Een bevriende wethouder raadde ons aan met alternatieven te komen. We gingen met bewoners en architect Stefan Witteman om tafel en bedachten een alternatief concept voor het Energiepark.”
Flexibiliteit, polderen en een lange adem
Om draagvlak te creëren en toetsbaar te zijn, formuleerde Nieuw Leids Bolwerk vervolgens samen met bewoners uit de buurten rond het Energiepark, 24 open normen als ‘parkeren moet uit het zicht’ en ‘Energiepark is een groene long in de noordelijke binnenstad’. Deze normen werden geprioriteerd door 355 bewoners en onderschreven door de gebiedsontwikkelaars met wie Nieuw Leids Bolwerk inmiddels een samenwerking was aangegaan: Bouwfonds Property Development (BPD), Steenvlinder (zelfbouw) en De Meyer Bergman Erfgoed Groep (MBEG). In 2019 besloot het College met dit samenwerkingsverband in zee te gaan om het concept uit te werken tot een financieel-economisch en maatschappelijk haalbaar plan. “Veel werk,” zei Rutger over deze vorm van bewonersparticipatie. Naast tijd, noemde hij als succesfactoren flexibiliteit, polderen en een lange adem : “Je kan wel ‘nee’ zeggen, maar je moet in gesprek blijven.” Gisteren werd het Energiepark-plan van Nieuw Leids Bolwerk, de gebiedsontwikkelaars en gemeente Leiden met trots aan de stad gepresenteerd.
Plekken van betekenis
Pieter introduceerde vervolgens Patrick van der Klooster, creatief leider van de conceptafdeling van BPD. Volgens Patrick is het de uitdaging om vanuit kennis over de cultuur en geschiedenis, samen met omwonenden, ondernemers en maatschappelijke initiatieven tot plekken van betekenis te komen.: “De stad is van ons allemaal, niet van de professional, de gemeenteambtenaar of van degene met de grootste portemonnee.” Volgens Patrick is de opdracht aan gebiedsontwikkelaars om omwonenden en anders betrokkenen te vragen die betekenis zelf te formuleren en daar vervolgens een samenhangend geheel van te maken. Zo krijg je plekken die meer zijn dan de optelsom van verschillende initiatieven en generaties. Plekken waarover ouderen hun kinderen trots vertellen dat ze daar zijn opgegroeid. En waar kinderen starten met het leven van hun goede leven. “De gebiedsontwikkelaar van de toekomst is misschien wel niet meer opgeleid aan de TU, maar aan de hogere hotelschool of als historicus,” onderstreepte Patrick de andere vaardigheden die voor deze benadering worden gevraagd.
Intrinsiek gemotiveerde kwartiermakers
Erwin Heurkens, onderzoeker en docent Management van Stedelijke Ontwikkeling aan de TU Delft, besprak vervolgens verschillende varianten van participatie: “Burgerparticipatie is een wereldwijde trend waarin ook lokale ondernemers een belangrijke rol spelen.” Op Pieters vraag waarom het zo’n trend is, benoemde Erwin de terugtrekkende overheid, toenemende aandacht voor Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen en meer oog voor ‘wat willen mensen?’. Kwartiermakers die intrinsiek gemotiveerd zijn om buurtbewoners te betrekken, zijn nodig om deze samenwerking succesvol te laten zijn. Als voorbeeld noemde hij daarbij het Regent Quarter in Londen: “De projectontwikkelaar heeft daar zelf het participatieproces opgezet. In plaats van kantoren, kwamen daar nu woningen en een buurtsuper. Dat leverde uiteindelijk ook nog 6.000.000 meer op!” Patrick vulde aan dat het daarnaast gaat om het slim combineren van dingen die er al zijn. Wie horen er op deze plek, wat is hun geschiedenis, hun cultuur? Welke maatschappelijke uitdagingen liggen er rondom een plek? Rutger benadrukte dat bewoners die het framewerk maken en dat toetsen bij bewoners, echt anders is dan wanneer je er ambtenaren op zet die ideeën van bewoners ophalen.
Investeren in diversiteit van betrokkenen
“We hebben allemaal nog veel te leren, niet alleen de gemeente,” vervolgde Patrick, “verkavelen kan niet langer, afbakenen dit is van mij en dat is van jou.” Via YouTube kwam een vraag binnen over de positie van bewoners die niet betrokken zijn – ‘de ongehoorden’. Erwin benadrukte dat je moet blijven zoeken naar manieren om iedereen te betrekken door jezelf af te vragen waar deze mensen in geïnteresseerd zijn en die kennis te gebruiken! Rutger gaf aan dat het een volgende keer belangrijk is te investeren in de diversiteit van de groep betrokkenen. Dat er vanwege corona alleen enquêtes konden worden afgenomen en geen workshops zijn georganiseerd, was nu wel een complicerende factor. Pieter stak vanuit RAP Leiden ook de hand in eigen boezem: “Volgende keer pakken we het podium in ROC Rijnland.”
Afspraken waaraan je elkaar kunt houden
Op de kijkersvraag over het moment waarop bewoners het meeste invloed kunnen hebben, antwoordde Rutger dat bewoners moeten meepraten voordat besluiten genomen zijn. Als tip aan Nieuw Leids Bolwerk noemde Erwin het betrekken van partijen voor ‘small wins’, waardoor het net wel doorgaat, net wel aansluit op het gemeentelijk beleid. “Blijf openstaan voor andere invloeden.” Op Pieters vraag wanneer Rutger door het Energiepark gaat lopen, gaf hij lachend aan: “De hele tijd!”, in de wetenschap dat gebiedsontwikkeling lange termijn denken vraagt én afspraken waaraan je elkaar kunt houden. “Niemand gaat het eindproduct van de stad Leiden meemaken,” besloot Pieter deze zeventiende editie vol vuur over de toekomst.
Tekst: Lisa Koolhoven (Verhalenpodium)