Mijn schoonmoeder had de gave om met iedereen op elke plek een bindend praatje te kunnen maken. Juist toen haar wereld wat kleiner werd bleek dat van groot belang. Haar actieradius op latere leeftijd was beperkt tot de winkelstraat waaraan ze woonde. Haar vermogen iedereen voor zich in te pakken resulteerde in een zwerm van liefhebbenden om haar heen. De vakkenvullers van de AH droegen haar letterlijk op handen als ze weer eens niet bij de bovenste plank kon, de sigarettenrokers voor de deur begroetten haar opgewekt, de Chinees aan de overkant gaf haar altijd wat extra’s, voor de spelende kinderen op het pleintje was ze ook hún oma, de middelbare scholieren droegen haar tassen en de buren uit het complex waarin ze woonde kwamen graag over de vloer. Ze woonde op zichzelf, maar was niet alleen. De gezamenlijke ruimte die de bewoners konden delen was de bindende locatie; voor bingo, gymnastiek, verjaardagen en heeeel veel kletspraat.

Vandaag hebben we het over bouwen aan waardevolle gemeenschappen. Third places zijn daarvoor essentieel. Third places …. Hoor ik u denken. Wat is dat nu weer? Hebben we daar niet gewoon een Nederlandse of Leidse term voor: een derrrde plaats?

Een derde plaats is een sociale omgeving die gescheiden is van thuis (nummer 1)en werk (nummer 2), dus dit is 3. Voorbeelden van derde plaatsen zijnkerken, cafés, koffietenten, dorpshuizen, clubs, openbare bibliotheken,sportscholen, boekhandels, voetpaden en parken. Een derde plaats is een vertrouwde openbare plek waar je regelmatig contact maakt met bekende èn onbekende mensen, via een gedeelde interesse of activiteit. De term werd begin jaren negentig bedacht door Ray Oldenburg, toen langere werkuren en zwaarder geïsoleerde gemeenschappen (denk aan de verder weg liggende buitenwijken) de norm werden.

Het gaat om maatschappelijke ruimtes. En we hebben die maatschappelijke ruimtes de laatste decennia zien verdwijnen. Kerken komen leeg te staan, het aantal bibliotheken is teruggelopen, sportverenigingen hebben te maken met een teruglopend ledenaantal, echte buurtkroegen zijn steeds schaarser .. Ontzuiling, individualisme en vrijheid hebben maatschappelijke verbanden doen veranderen.

Consumeren is verplicht geworden als je op een terras wil zitten. Onze buurtkroegen zijn verworden tot plekken voor snobuccino’s. Trekken wel de Macbook bezitters, maar niet de buurtvader. Het gaat ten koste van mensen die hierin niet mee kunnen komen. Tik maar eens 20 euro af elke keer als je gaat zitten en een gezellig gesprek wil voeren.

Dat heeft er voor gezorgd dat de roep om plekken waar je zomaar bijeen kan komen groter is geworden. Zo zegt Allie Conti: “We hebben fysieke ruimtes nodig voor toevallige, productiviteitsvrije gesprekken”.

Dat was niet voor niets ook de roep vanuit de bewoners in de Lammenschansdriehoek onlangs. Het aantal plekken waar je smerige Amerikaanse koffie kan drinken en kan afspreken met bekenden of onbekenden ontmoet is dan wel vergroot. De roep om betekenisvolle ruimtes waar je argeloos kan aansluiten zonder perse te hoeven consumeren is daarmee niet weggenomen.

Yvette Plat zegt: Derde plaatsen zijn plekken waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en zijn een ‘home away from home’. Het openbare leven speelt zich er af, normen worden er bepaald, en nieuwe ideeën komen hier op. Derde plaatsen zijn in haar ogen de spil van de stad.

Ik moest meteen denken aan mijn wandelvakantie afgelopen zomer in Ierland. Elke dag, regen of niet, eindigde in de pub! Pub is de afkorting van Public house. En ze voelen ook meteen als een echt huis! Met plek om Gaelic football te kijken, een drankje te drinken, een kinderruimte, heerlijk eten voor weinig geld, liefdevolle mensen, en … iedereen blijkt ook nog eens super muzikaal!! Het is een sociaal centrum. De pubs vormen het hart van de gemeenschap.

Yvette Plat geeft aan dat 4 zaken van groot belang zijn om te functioneren als derde plaats. De Ierse pub heeft ze allemaal, maar we zien ze ook elders terugkomen:

1. Een gastheer(/…vrouw/…X). Iemand die het gevoel geeft dat er een verantwoordelijke is voor de plek. Een persoon waar mensen naar toe kunnen komen met vragen of klachten. Volgens Evert Verhagen (voormalig projectmanager van onder andere het Westergasterrein), is een gastheer een van de belangrijkste zaken voor het creëren van een derde plaats.
2. Zij die er altijd zijn. Met de Singelpark community hebben we in Leiden natuurlijk al een sterk voorbeeld, maar stadstuin Emma’s hof in Den Haag is ook zo’n goed voorbeeld. Daar hebben actieve bewoners een voorstel gedaan voor gebruik van een verslonst binnenterrein. In plaats van het te bebouwen en woningen aan de omgeving toe te voegen is men er in geslaagd een plek te creëren voor verblijf, ontmoeting, stads tuinieren, kleine concerten en speelruimte voor kinderen. De community zorgt voor het geheel.
3. De Ierse pub is niet steeds hetzelfde maar veranderd langzaam mee met wat er nodig is. Ze worden gevormd door de gemeenschap en hebben daarmee continu bestaansrecht. Dat is nog eens anders dan de horeca etablissementen die van tijd tot tijd met een nieuwe formule voorzien worden. Holzmarkt 25 in Berlijn is ook zo’n plek met aanpassingsvermogen. Nu een plek voor tentoonstellingen, lezingen, kunstenaarstalent en talrijke ateliers. Er zijn workshops en studio’s, restaurants, bars en een club. Talrijke kunstenaars, creatieve professionals en bedrijven gericht op het algemeen belang zijn hier gevestigd. De gebruikers maken duidelijk dat Holzmarkt nooit af is. Door dat te zeggen en uit te stralen, zeggen de hosts eigenlijk dat Holzmarkt een open einde heeft.
4. Uitnodigend naar iedereen. Dit blijkt niet makkelijk. Een voorbeeld van een plek die hier zijn missie van heeft gemaakt is de Tolhuistuin in Amsterdam-Noord. Chris Keulemans, de artistiek directeur daar, doet heel erg zijn best om alle verschillende culturen die in Amsterdam-Noord te vinden zijn binnen te krijgen. Chris praat veel met mensen uit de buurt en vormt de zeer gevarieerde programmering deels samen met buurtbewoners.

Dit geleerde passen we nu ook toe in deze stad. Komende projecten in bv de Lammenschansdriehoek worden voorzien van huiskamers, common rooms, bijna als public house. Extra ruimtes voor bewoners en bezoekers. Plekken nabij de entree om elkaar te ontmoeten of nabij de binnentuin om te relaxen. En we zijn niet de enige. Van studentenhuisvester DUWO horen we vergelijkbare inzichten om ruimtes toe te voegen voor pooltafel of kletshoek. De gemeente Amsterdam komt in een uitvraag voor gebiedsontwikkeling bij het Amstelstation met de verplichting een Buurtkamer toe te voegen aan de omgeving. Zo wordt bijgedragen aan sociale duurzaamheid.

Mijn geliefde heeft het DNA van haar moeder. Ze is naast haar werk betrokken bij Kleur café, Den Haag. Een plek waar iedereen welkom is, voor een gratis kop koffie, goedkope daghap, kledingkoop of -ruil. Voor boeken die je altijd wilde lezen of juist niet, een spelletje of een huiskamerconcert. Voor het lenen van gereedschap of het hulp bij het klussen. Een ultiem laagdrempelige plek waar je ook terecht kan voor een goed opbouwend gesprek en een arm om je schouder.

Dat DNA van mijn geliefde heeft bij ons in huis geresulteerd in het opnemen van achterstandskinderen, woningzoekenden, gescheiden moeders, hordes tieners, …. De eerste plaats kan daarmee ook de derde plaats zijn. Het maken van ruimte voor een derde plaats begint tenslotte in je hoofd.

Martin Verwoest 8 november 2023